Þessa dagana eru þingmenn að brasast við að reyna að klára þingmál vetrarins. Eins og venjulega þá býsnast ýmsir yfir því að þingmenn fái langt sumarfrí (yfirleitt frá miðjum júní fram í byrjun september) og fólk veltir fyrir sér af hverju þingið getur bara ekki starfað eins og allir aðrir vinnustaðir. 

Á undanförnum áratugum hefur starfstími þingsins hins vegar verið að lengjast. Árið 2000 var þingi frestað 13. maí (ef frá er talin fundurinn á þingvöllum vegna 1000 ára hátíðar kristnitöku). 2005 var þingi frestað 11. maí. 2010 var þing fram til 24. júní. Það var eitthvað vinnuálag út af hruninu. Þing kom meira að segja saman aftur í byrjun september áður en nýtt þing hófst. 2015 voru þingfundir til 3. júlí. 2020 til 28. júní með auka covid tengdum fundum í seint í ágúst og byrjun september. Þegar þetta er skrifað þá er 12. júní og ekki vitað hversu lengi þing verður að störfum fyrir hlé.

Lög og reglur um starfsemi Alþingis

Stjórnarskráin segir að Alþingi skuli koma saman ár hvert “hinn fyrsta dag októbermánaðar eða næsta virkan dag ef helgidagur er”. Í lögum um þingsköp er samkomudagur Alþingis hins vegar færður fram og “er annar þriðjudagur í september”

Engin kvöð er á því hversu lengi þing getur starfað fram að samkomudegi nýs þings hins vegar. Þó Forseti lýðveldisins geti samkvæmt stjórnarskrá “frestað fundum Alþingis tiltekinn tíma, þó ekki lengur en tvær vikur og ekki nema einu sinni á ári. Alþingi getur þó veitt forseta samþykki til afbrigða frá þessum ákvæðum.”

Í þingskaparlögum er hins vegar sett skilyrði um sumarhlé þingsins “frá 1. júlí til 10. ágúst og skal ekki boða til nefndafunda á þeim tíma nema brýn nauðsyn krefji”. Til viðbótar getur meirihluti þingmanna alltaf beðið forseta þingsins um að halda þingfund.

Þetta er í meginatriðum sá tímarammi sem Alþingi hefur til þess að afgreiða þingmál á hverju þingi.

Nýtt löggjafaþing

Til þess að skilja af hverju það er alltaf svona mikið vesen í kringum þingfrestun, sérstaklega fyrir sumarfrí þá verður að skilja það hvernig stjórnarskráin setur takmarkanir á framgang mála. Í stjórnarskránni kemur fram að: “Ekkert lagafrumvarp má samþykkja fyrr en það hefur verið rætt við þrjár umræður á Alþingi” og, í þingskaparlögum að: “Ekki er þingsályktunartillaga samþykkt til fullnaðar fyrr en hún hefur verið rædd við tvær umræður”. Að lokum að: “Þingmál, sem ekki hafa hlotið lokaafgreiðslu við þinglok, falla niður.”

Þetta þýðir að þegar nýtt þing hefst, annan þriðjudag september, þá þarf að byrja upp á nýtt á öllum þingmálum sem kláruðust ekki á fyrra þingi. Það þarf að byrja með málið aftur í 1. umræðu, það þarf aftur að fara inn í nefnd, það þarf aftur að kalla eftir umsögnum. Jafnvel þó málið sé lagt fram algerlega óbreytt.

Að koma í veg fyrir breytingar

Að mál falli niður, og þurfi að byrja aftur upp á nýtt, getur stjórnarandstaðan notfært sér til þess að koma í veg fyrir framgang mála eða til að skapa sér samningsstöðu. Ef þingstörf ganga nægilega hægt fyrir sig, nægilega lengi fram eftir vetri, þá eru einfaldlega of fáar mínútur í boði í þingsal til þess að hægt sé að afgreiða öll mál ríkisstjórnarinnar. Það er að segja, ef stjórnarandstaðan einsetur sér í að nýta þær mínútur - sem er ekki sjálfgefið.

Það sem sést síður utanfrá, eru ástæðurnar fyrir því að stjórnarandstaðan ákveður að notfæra sér það málfrelsi sem í boði er í ræðustól Alþingis. Þær geta verið margar og eru mismálefnalegar - og hér fyrir neðan eru dæmi um nokkrar ástæður.

Stöðva slæm mál

Ríkisstjórnin og meirihluti þings er ekki fullkomin og stundum dettur þeim í hug afar slæm mál. Það getur vel verið góð hugsun þar á bak við en það tekst ekki alltaf að koma góðri hugmynd í skilvirk lög. Hérna er auðvelt að rifja upp lán Íbúðalánasjóðs sem eru að kosta okkur óhemju marga milljarða - það hefði verið ágætt að koma í veg fyrir að sú hugmynd hefði orðið að veruleika. Framsal kvóta er annað mál. Leiðréttingin líka. Það er að koma í ljós að jafnlaunavottunin var ekki vel útfærð … og svo mætti lengi telja. 

Stundum eru lögin sjálf ágæt, en framkvæmd laganna klúðrast algerlega. Þá er oft erfitt að sýna ríkisstjórninni fram á af hverju lögin eru léleg, af því að ríkisstjórnin telur sig að sjálfsögðu geta framkvæmt lögin á sómasamlegan hátt. Nýlegar breytingar á leigubílastarfsemi eru ágætis dæmi um svoleiðis lagabreytingar. Mjög margar Covid aðgerðirnar voru þannig líka.

Stöðva góð mál

Stundum hefur stjórnarandstaðan líka rangt fyrir sér. Hún telur sig vera að stöðva slæm mál en hefur í raun rangt fyrir sér. Þriðji orkupakkinn er eitt slíkt dæmi. Það var popúlísk ímyndarherferð fyrir siðferðislega gjaldþrota flokk eftir Klaustursmálið - málað upp í búning þess að vernda íslenska orku fyrir ásælni erlendra aðila í að þurrausa landið orku og senda það til Evrópu með sæstreng. Enginn er sæstrengurinn og aðrar dómsdagsspár sem voru básúnaðar úr ræðustól Alþingis hafa heldur ekki ræst. Bókun 35 er svipað mál.

Einnig vill stjórnarandstaðan stundum stöðva mál, einfaldlega til þess að gera ríkisstjórninni erfiðara fyrir að monta sig af afrekum sínum. Það er mjög köld pólitík - og nægir að vitna í Davíð Oddsson til þess að sýna fram á hvernig það virkar. Eða eins og hann sagði: “Ég tók því upp öll mál, jafnvel þó að ég væri í hjarta mínu samþykkur þeim, og hjólaði í þau því að ég leit á stjórnarandstöðu sem stjórnarandstöðu.” Þetta er auðvitað galið hugarfar á vinnustað sem snýst um þjónustu við samfélagið. 

Stjórnarandstaðan er yfirleitt ekki svona óheiðarleg, en dæmin eru nægilega mörg til þess að fólk þurfi að átta sig á að þetta getur gerst.

Hagsmunaaðilamál

Hagsmunaaðilamál eru sérkafli í afgreiðslu þingsins. Þau mál búa iðullega til mikla umræðu. Þessa dagana er það frumvarpið um breytingar á veiðigjöldum. En í gegnum tíðina hefur það verið rammaáætlun, samgönguáætlun, búvörumál, kjaramál - svo nokkur séu nefnd. Þessi mál geta verið misgóð eða slæm fyrir almenning í heild sinni. En þarna takast helstu hagsmunahópar landsins á um hvernig skuli skipta kökunni. Hópar sem vita að ef hinir fá meira þá fá þau minna. Göng fyrir vestan þýða engin göng fyrir austan. 

Fá mál stjórnarandstöðunnar í umræðu og atkvæðagreiðslu

Almennt séð þá ræður meirihlutinn öllu. Meirihlutinn ræður dagskránni, sem þýðir að meirihlutinn ræður því hvaða mál komast á dagskrá og það sem er mikilvægara - hvaða mál komast ekki á dagskrá. Það þýðir ekki að minnihlutinn hafi ekkert til málanna að leggja, enda leggja þingmenn í minnihluta oft fram mörg ágæt mál. En þau komast ekki á dagskrá.

Ástæðan fyrir því er nákvæmlega sú sama og ég minntist á hér fyrir ofan, þegar stjórnarandstaðan kemur í veg fyrir góð mál ríkisstjórnarinnar til þess að stjórnarflokkarnir geti ekki montað sig af vel unnu verki. Meirihlutinn gerir nefnilega nákvæmlega það sama við góð mál stjórnarandstöðunnar. Kemur í veg fyrir að þau komist í umræðu og til atkvæðagreiðslu. Jafnvel þó það væri meirihluti fyrir einstaka málum í þingsal. 

Ástæðan er ekki bara til þess að koma í veg fyrir að minnihlutinn geti montað sig af einhverjum málum, heldur eru sumir flokkar í ríkisstjórn kannski hugmyndafræðilega á móti málum minnihlutans og beita sér einfaldlega fyrir því innan meirihlutans að þau mál komist ekki á dagskrá. Sama á jafnvel við um aðra flokka innan minnihlutans, þeir geta hótað öllu illu ef mál annara minnihlutaflokka komast á dagskrá eða í atkvæðagreiðslu. Svo ef einn stjórnarandstöðuflokkur fær mál í atkvæðagreiðslu, þá verða hinir flokkarnir að fá mál frá sér líka. 

Það sem þarf að skilja hérna er að fólk beitir ómálefnalegum aðferðum til þess að koma í veg fyrir að jafnvel góð mál komist í atkvæðagreiðslu. Bæði stjórnin og stjórnarandstaðan. 

En aðal ástæðan fyrir því að stjórnin kemur í veg fyrir að stjórnarandstöðumál komist á dagskrá er til þess að bjóða stjórnarandstöðunni að koma málum í atkvæðagreiðslu ef stjórnarandstaðan hættir að mæta í ræðustól þingsins. Á móti fer stjórnarandstaðan í ræðustól þingsins til þess að búa sér til samningsstöðu gagnvart málum ríkisstjórnarinnar. Til þess að skilja af hverju málþóf gerist yfirleitt, þá þarf fólk að skilja þetta.

Trolling

Mig langar að nefna eina ástæðu í viðbót fyrir málþófi sem er mjög sérstök. Stundum er það ríkisstjórnin sjálf sem fer í málþóf. Stundum eru þetta einstaka þingmenn innan stjórnarflokkanna sem eru að gera sig breiða út af einhverjum samningamálum innan meirihlutans. Þetta gerðist nokkrum sinnum á síðasta kjörtímabili. Þetta eru ekki umfangsmiklar umræður og fólk utan þings tekur kannski ekki eftir þessu. En þetta gerist.

Ríkisstjórnin getur líka búið til málþóf með því að setja á dagskrá umdeilt mál sem hún hefur engan sérstakan áhuga eða væntingar til þess að klára. Það gerir það að verkum að stjórnarandstaðan þarf að raða sér á mælendaskrá (út af því að málið er slæmt) og ríkisstjórnin getur skemmt sér við að benda á stjórnarandstöðuna og segja “málþóf”. Þetta hefur verið gert til þess að kaupa tíma á meðan verið var að bíða eftir öðrum málum. Þegar þau mál komu þá hurfu umdeildu málin af dagskrá og sáust ekkert aftur, af því að markmiðið var ekkert að klára þau hvort eð er.

Þetta þarf ekki að vera svona

En það er erfitt að kenna gömlum hundi að sitja. Gömlu stjórnmálaflokkarnir kunna á þetta kerfi og finnst það bara þægilegt. Það er fyrirsjáanlegt hvernig átökin eru og þau vita hvernig á að haga málflutningi sínum til þess að reyna að láta hina líta illa út. Nýju stjórnmálaflokkarnir með gömlu pólitíkusunum kunna líka á þetta fyrirkomulag og hafa engan sérstakan áhuga á að breyta þessu.

Ágætis dæmi er að síðast þegar það lá fyrir tillaga um að þingmál myndu ekki deyja á milli þinga, þannig að það væri bara hægt að halda áfram þar sem frá var horfið frá fyrra þingi - átti að virka þannig að það yrði greitt atkvæði um hvaða mál myndu “halda áfram” yfir á næsta þing. Það myndi augljóslega þýða að bara mál meirihlutans myndu komast í gegnum þá síu á meðan mál minnihlutans þyrftu alltaf að byrja upp á nýtt. Það ætti ekki að þurfa að útskýra hversu ósanngjarnt það væri - út af því að meirihlutinn er hvort sem er með dagskrárvaldið og getur hvenær sem þeim hentar afgreitt mál út úr nefnd inn í umræðu í þinginu.

Þetta þarf að vera skýrt - meirihlutinn á þingi getur hvenær sem honum hentar ákveðið að greiða atkvæði um að afgreiða mál úr nefndum þingsins í umræðu á þingi og til atkvæðagreiðslu. Þau eru með meirihluta atkvæða. En af hverju gera þau það þá bara ekki?

Málefnaleg afgreiðsla þingmála

Þingmenn, upp til hópa, eru ærlegt og málefnalegt fólk sem eru að reyna að gera vel fyrir land og þjóð. Þau hafa bara mismunandi skoðanir á því hvernig á að gera það. Þingmenn eru líka bara fólk eins og allir aðrir. Stundum hafa þau rétt fyrir sér með hvað væri gott að gera og stundum hafa þau rangt fyrir sér. Það er fyndnast þegar þau hafa annað hvort bæði rétt fyrir sér og eru að rífast um hver hafi réttara fyrir sér eða þegar bæði stjórn og stjórnarandstaða hafa rangt fyrir sér.

Af og til, hins vegar, þá eru einhver önnur sjónarmið sem ráða en hvað er heillavænlegast fyrir almenning. Yfirleitt er það bara blind hugmyndafræði en stundum eru það annarlegir hagsmunir - kjördæmapot eða eitthvað álíka þar sem niðurstaðan hagnast ákveðnum aðilum pólitískt og persónulega. Það er bara eins og gengur og gerist alls staðar í samfélaginu. Það er ein helsta ástæðan fyrir því að við erum með svona mörg lög og flóknar reglur. Það eru alltaf nokkrir aðilar alls staðar sem reyna að gera hlutina öðruvísi - og því þarf að setja skýrari reglur.

En aftur að umfjöllunarefninu, spurningin er af hverju meirihlutinn afgreiðir ekki bara mál ríkisstjórnarinnar úr nefnd og inn í þingsal til þess að klára málin? Fyrir því eru aðallega tvær ástæður: 

1. Það þarf til að byrja með að láta það líta út eins og málin séu vel unnin. Þeim mun lengur sem þau eru í nefnd, og fá umsagnir og umfjöllun. Þeim mun “faglegar” líta þau út fyrir að vera unnin. Það getur bæði verið satt og ósatt. Stundum er bara verið að leyfa málinu að malla inn í nefnd til þess að það líti út fyrir að málið sé faglega unnið þegar tilgangurinn er bara að afgreiða málið án þess að það sé tekið tillit til umsagna. 
2. Flokkarnir innan ríkisstjórnar halda málum hinna ríkisstjórnarflokkanna í nokkurs konar gíslingu - til þess að allir flokkar “fái sín mál” örugglega út úr nefnd. Tökum sem dæmi mál A, B og C sem eru í sitt hvorri nefndinni frá sitt hvorum ríkisstjórnarflokknum. Mál A og B eru tilbúin til afgreiðslu, þau voru einföld og umsagnir voru jákvæðar. Mál C er hins vegar flóknara og umdeildara. Flokkurinn sem á mál C vill passa upp á að hinir flokkarnir afgreiði mál C út úr nefnd og passar því upp á að framlengja aðeins mál A og B í hinum nefndunum með því að biðja um að ráðuneytið komi aftur til þess að útskýra eitthvað smáatriði aðeins betur. Kalla eftir auka minnisblaði um það, til þess að hafa það skriflegt. Fá svo kannski athugasemdir frá einhverjum umsagnaraðilanum um það minnisblað - og svo framvegis. Bara til þess að tryggja að flokkarnir sem eru með mál A og B hafi áhuga á því að koma máli C út úr nefnd að lokum. 

Í einum þinglokunum fyrir nokkrum árum síðan þá komst ríkisstjórnin ekki að neinu samkomulagi sín á milli um málin sem var ekki búið að afgreiða úr nefnd, þannig að þau slepptu bara að afgreiða öll þau mál. Þá var þeim bent á eitt mál sem þyrfti eiginlega að klára, til þess að geta byrjað á ákveðinni innleiðingu fyrr en síðar. Úr varð að það mál komst samt ekki út úr nefnd af því að ef ráðherrann sem átti það mál hefði fengið að afgreiða það mál - þá vildu allir hinir ráðherrarnir líka eitt af sínum málum út úr nefnd að auki.

Þetta er ástæðan fyrir löngu sumarfríi

Og þess vegna fer þingið í langt sumarfrí. Fólk einfaldlega getur ekki beðið eftir því að komast burt frá hvoru öðru eftir að vera búið að standa í svona samningaviðræðum allan veturinn. Fólk bauð sig fram af hugsjón um að gera vel og gera betur - en lendir svo í þessari samningatæknihringiðu þar sem málefnaleg sjónarmið um lýðræðislega framgöngu þingmála eru bara aukaatriði. 

Til viðbótar vilja landsbyggðarþingmenn endilega komast heim til sín og fjölskyldna sinna sem þau eru fjarri mun meira en höfuðborgarþingmenn. 

Að lokum er það bara ákveðin hefð að hafa starfsáætlun þingsins svipaða og hún var áður. Hefðarrökin eru rosalega sterk á Alþingi. 

Allt þetta leiðir til þess að öll málin safnast upp yfir veturinn - þegar þolinmæði fólks til þess að standa í samningaviðræðum við bæði samstarfsfólk í ríkisstjórn og við stjórnarandstöðu er orðin afskaplega lítil - og þá verður þinglokamálþóf óhjákvæmilegt með tilheyrandi drama á alla kanta.

Það er hægt að gera þetta öðruvísi - en enginn þorir að prófa af því að kerfið sem þú kannt á er betra en hvað sem kemur í staðinn. Því ef þú kannt reglurnar, þá ert þú líklegri til þess að sigra í spilinu en sá sem kann ekki á reglurnar.