„Til hvers að berjast fyrir því að þú getir starfað áfram með fólki sem lítur á það sem meginmarkmið að drepa þig?“ sagði fyrrum forsætisráðherra þegar hann stofnaði nýjan stjórnmálaflokk eftir að honum var hent úr ráðherrastóli fyrir að vera með peningana sína í skattaskjóli.

Af hverju er það svona flókið fyrir stjórnmálamenn að vinna saman að sameiginlegum hag okkar allra? Svarið er í rauninni mjög einfalt, af því að fólk er ekki sammála um það hver sameiginlegur hagur okkar er. Ekki í öllum smáatriðum allavega. Og stundum snýst þetta líka bara um hag einstaklinga en ekki samfélagsins, þó fáir segi það berum orðum. Um þessi smáatriði geta pólitíkusar svo hnakkrifist eins og himininn séu að hrynja - og eru margir hverjir ansi góðir í að fá fólk til þess að trúa því að svo sé.

Þegar pólitíkin breytist í leikrit

Íslensk pólitík á það til að verða að leikriti - oft á tímum þegar kjósa á í valdastöður. Hvort sem það er innan Sjálfstæðisflokksins, hjá Sósíalistum eða Pírötum, eru líkurnar á drama alltaf til staðar þegar barist er um völd. Oftast er valdabaráttan á kurteisislegum nótum, allavega á yfirborðinu - en stundum heyrast gagnrýnisraddir og þá getur allt sprungið í háaloft.

Gagnrýnin getur verið málefnaleg, persónuleg eða bara eitthvað þar á milli. Og álit fólks á því hvað telst málefnalegt er misjafnt. Sumum finnst til dæmis ekkert athugavert við að geyma peninga í skattaskjóli. Öðrum finnst það óafsakanlegt - og erfitt eða ómögulegt er að ná sameiginlegum skilningi á milli þessara sjónarmiða. Þegar það er svona mikill munur á sjónarmiðum fólks, og varnarbaráttan fyrir eigin hagsmunum eða sjónarmiðum harðnar - þá verður pólitíkin að leikriti þar sem nær ómögulegt er að greina á milli þeirra sem eru bara að leika og þeirra sem eru bara að reyna að sinna starfinu sínu - hvað þá þegar sumir sinna starfinu sínu bara í einhverjum leikaraskap.

Smá upprifjun - hægt að sleppa þessum kafla og byrja á næsta kafla.

Þetta er fimmta greinin mín um það hvernig það er að vera þingmaður. Margir tala um stjórnmál eins og þau séu annaðhvort háleit barátta heiðarlegra einstaklinga fyrir almannahag - eða þá ein samfelld spillingarsaga. Hvorug útgáfan er alveg rétt, þó sú fyrri sé nær lagi.

Í fyrri greinum hef ég fjallað um:

• Muninn á pólitískri og lagalegri ábyrgð,
• Hvernig valdhafar sleppa yfirleitt við alla ábyrgð,
• Og hvernig dagskrárvaldið er notað til að „svæfa“ mál í nefndum.

Nú er röðin komin að því að ræða hvaðan valdið sjálft kemur - sérstaklega í ljósi þeirra „hallarbyltinga” og ásakana um ólýðræðisleg vinnubrögð sem við höfum séð að undanförnu t.d. hjá Sósíalistum, Sjálfstæðisflokki og Pírötum.

Hvað er málið með allt þetta drama?

Innanflokksátök Sósíalista hafa verið kölluð hallarbylting – og stór orð hafa fallið í þeim átökum. En það er ekkert einsdæmi: Sjálfstæðisflokkurinn og Píratar og allir aðrir flokkar hafa gengið í gegnum svipaða atburði.

Ástæðan? Fólk er ósammála. Jafnvel þegar það hefur sömu meginmarkmið. Frambjóðandi A trúir því að hann sé bestur í að vinna að almannahag – og það dugar til að skapa átök við aðra sem telja sig hæfari.

Samkeppnin um hver er besti hagsmunavörðurinn getur nefnilega orðið ansi blóðug. Hvort sem það snýst um að verða besti leiðtogi öreiganna eða elítunnar. Baráttan er drifin áfram af gildismati fólks um hvað sé sanngjarnt fyrir hvern og hver eigi að passa upp á þá sanngirni.

Nýju fötin keisarans

Í hallarbyltingu Sósíalista voru notuð orð eins og ólýðræðisleg vinnubrögð. Það er mjög algeng ásökun í pólitísku starfi - og er örugglega oft sönn og góð gagnrýni, þó það sé auðvitað ekki nóg að segja bara “ólýðræðisleg vinnubrögð” án frekari útskýringa.

Í ævintýrinu um nýju fötin keisarans sá barnið að keisarinn var nakinn og benti á það - af því að það kunni ekki meðvirkni. Þetta er alveg eins í póltíkinni, nektin er bara ekki eins augljós. Ásakanir um ólýðræðisleg vinnubrögð vísa oft í eitthvað sem almenningur hefur ekki aðgang að. Gagnrýnin verður orð á móti orði – og fólk þarf að ákveða hverjum það trúir af því að það sér ekki vinnubrögðin með eigin augum. Þess vegna er stundum hægt að ásaka að ósekju og keppast bara um, í Morfís stíl, hver hefur rétt fyrir sér. Sá sem hljómar trúverðugastur sigrar.

Þegar sannleikurinn er kallaður áróður

Ég spurði einu sinni fyrrverandi fjármálaráðherra hvort hann teldi sig komast upp með að selja pabba sínum hlut í ríkisbanka, sem er óumdeilt að gerðist. Hann svaraði ekki – kallaði spurninguna áróður. Og flokkurinn hans deildi svarinu sem einhverju snilldarsvari við augljósri spurningu.

En ætti það ekki að vera augljóst að slíkt er óviðeigandi? Jú. En eftir að það tók rúmt ár að fá álit frá Umboðsmanni Alþingis að þetta væri óviðeigandi þá var gripið til þess ráðs að skipta um ráðherrastól til að "axla ábyrgð". Engin mistök voru viðurkennd. Hvað þá gengið á lagalega ábyrgð ráðherra í málinu.

Kannski finnst sumum það bara allt í lagi að fjármálaráðherra selji pabba sínum ríkiseigur í lokuðum útboðum. Eða að það skipti engu máli, hvað sem lög segja um slíkan gjörning. Á sama tíma skilur það fólk alveg að þetta er óviðeigandi og ólöglegt, miðað við niðurstöðu Umboðsmanns - en veit að það getur bara sagt nei og borgað fyrir fallegar, traustvekjandi auglýsingar til þess að öðlast trúverðugleika aftur.

Hverjum getum við treyst?

Pólitík snýst um reipitog á milli þessara krafta. Annars vegar mun okkar á gildismati, til dæmis um hvort það sé í lagi að stjórnmálamaður geymi peningana sína í skattaskjólum eða selji pabba sínum hlut í ríkisfyrirtæki. Hins vegar um trúverðugleika.

Í baráttunni um gildi og trúverðugleika þá verða oft hallarbyltingar. Í þeirri baráttu beitir fólk ýmsum aðferðum, bæði heiðarlegum og óheiðarlegum aðferðum. Fólk bendir, eins og barnið á keisarann sem var nakinn - “hann var víst með peninga í skattaskóli”. En fólk bendir líka á keisarann sem er ekki nakinn og segir að hann sé nakinn. Kannski af því að það heldur að hann sé það í raun og veru þrátt fyrir að það sé ekki rétt eða bara af því að það hentar þeim pólitískt.

Í pólitík segir fólk yfirleitt satt og rétt frá, eftir bestu vitund allavega. Sú frásögn er háð gildismati hvers og eins og því er eðlilegt að fólk hafi mismunandi skoðanir á þeirri frásögn. Svo ég flæki umræðuna aðeins með því að blanda umfjöllun um veiðigjaldið í þessa grein - þá er 170 blaðsíðna umsögn Sambands fyrirtækja í sjávarútvegi er örugglega að einhverju leyti heiðarleg frásögn samkvæmt þeirra gildismati, að einhverju leyti útúrsnúningur og að einhverju leyti einfaldlega ósönn frásögn (hvort það er viljandi eða óviljandi er svo annað mál). Allt er mögulegt í einu.

Veiðigjaldamálið snýst um mismunandi gildismat. Skoðun okkar á því hvað er sanngjarnt breytist svo eftir því hvaða upplýsingar við fáum um málið, hversu sannfærandi talsmenn málsins eru, eða hversu vel eða illa okkur finnst þau hafa staðið sig í að standa vörð um sameiginleg gildi. Þegar við verðum ósammála, sama hver ástæðan er, þá geta hallarbyltingar gerst.

Er ágreiningurinn raunverulegur?

Þetta er lykilspurningin í allri pólitík. Voru vinnubrögð formannsins ólýðræðisleg, eða var fólk bara með mismunandi gildismat á því hvernig lýðræðið á að virka? Eða er gagnrýnin bara tilbúningur, ætluð til þess að þræta um keisarans skegg?

Það er ekki alltaf ljóst hvort ágreiningur er tilkominn af alvöru skoðanaágreiningi – eða hvort ágreiningurinn er skáldað vandamál. Stjórnmál ættu að snúast um að leysa vandamál – ekki skapa þau. En stundum er dramatík notuð til að „sigra“.

Að halda með einum umfram annan

Það er mjög áhugavert að horfa á rökræðuna, ágreininginn, rifrildið - eða hvað sem á að kalla það - utanfrá. Vitandi allt sem ég veit um það hvernig pólitík er stunduð. Ég horfi á hallarbyltinguna og sé fólk halda með einum eða öðrum og segja að “þessi hefur rétt fyrir sér” eða “hinn hefur rétt fyrir sér”.

Ástæðan fyrir því að ég ákvað að skrifa þennan pistil núna er af því að ég sá nokkra velta sér upp úr þessari deilu með ákveðinni hæðni - að ef þetta fólk hagaði sér svona, hvernig gætum við treyst þeim til þess að stjórna landinu?!?

Þetta hljómar eins og ágætis spurning - en er í raun afskaplega hégómaleg afskræming á málinu og er ágætis dæmi um að einbeita sér að flísinni en ekki bjálkanum. Við hljótum að vilja opinskáar og hreinskilnar umræður, ekki satt? Varla viljum við bara stjórnmálamenn sem þegja þunnu hljóði um þau ágreiningsefni sem við glímum við? Og ef málið er jafn alvarlegt og ólýðræðisleg vinnubrögð, þá þurfum við að ræða það - ekki satt?

Bak við luktar dyr

Nei. Viðhorfið virðist almennt vera að það eigi ekki að viðra óhreina þvottinn. Ekki benda opinberlega á nekt keisarans. Ef það er eitthvað innanflokksvandamál, þá er best að glíma við það bara innan flokks, bak við luktar dyr. Opinber umræða getur nefnilega litið svo illa út. Skemmt ásýnd flokksins.

Ég er ósammála þessu. Mér finnst nauðsynlegt að sjá hvernig stjórnmálamenn glíma við innanflokksátök út á við. Ég treysti ekki stjórnmálamönnum sem þegja, víkja sér frá spurningum eða drepa málinu á dreif. Stjórnmálamenn sem haga sér þannig yrðu ömurlegir ráðherrar. Stjórnmálamenn sem henda órökstuddum fullyrðingum fram og til baka eru jafn slæmir. Ég vil sjá fólk við völd sem getur tekið gagnrýni, svarað henni af yfirvegun, viðurkennt misbresti og gert eitthvað í því. Við kjósum nefnilega fólk, en ekki flokka. Það er fólk sem greiðir atkvæði á Alþingi en ekki flokkar - og ég vil sjá hvernig fólk hagar sér í valdabaráttu.

Viltu verða þingmaður?

Ef þú vilt verða þingmaður þá þarftu að skilja þá leikjafræði sem á sér stað út um allt í pólitíkinni og geta áttað þig á því hvernig mismunandi fólk spilar leikinn. Flestir spila leikinn af einlægni og heiðarleika - en verða undir í morfíslegri umræðu af því að það skilur ekki eða trúir ekki að aðrir séu að spila leikinn á annan hátt. Þú þarft að skilja að sumir spila eftir reglunum á meðan aðrir reyna að beygja reglurnar. Meira um það í næsta kafla.